انواع معاملات در بورس

آشنایی با انواع معاملات بورس کالا

بورس کالا بازاری است متشکل و سازمان‌یافته که در آن به طور منظم کالاهای معین با روش‌هایی از قبل تعریف شده، مورد معامله قرار می‌گیرند. در این بازار تعداد زیادی عرضه‌کننده و خریدار از طریق کارگزاران اقدام به معامله می‌کنند. در حال حاضر بورس کالا در ایران در چند حوزه فعالیت دارد و در حال گسترش در حوزه‌های دیگر نیز است.

تمامی دادوستدها در بورس کالا در قالب قراردادهای استاندارد شده انجام می‌گیرد؛ قراردادهای نقدی، سلف، نسیه و آتی، اختیار معامله، سلف استاندارد، صندوق‌های کالایی و سپرده کالایی انواعی از قراردادهایی هستند که روزانه در بورس کالا معامله می‌شوند. با شرکت در این دوره ضمن آشنایی با انواع معاملات در بورس کالا، با کاربرد آنها در تحلیل بازارهای مختلف را نیز آشنا خواهید شد. در مباحثی که در این دوره مطرح خواهد شد شامل موارد زیر است:

• آشنایی با انواع بازارهای بورس کالا؛ شامل بازار فیزیکی، بازار مالی و بازار مشتقه
• بررسی و شناخت قراردادهای نقدی، سلف، نسیه و آتی
• اختیار معامله
• سلف استاندارد
• صندوق‌های کالایی و سپرده کالایی

هدف از برگزاری این دوره آشنایی با مباحث مربوط به انواع معاملات در بورس کالا و توضیح همه مباحث و ابهاماتی است که ممکن است افراد در این زمینه با آن مواجه شده باشند.

دوره آشنایی با انواع معاملات در بورس کالا برای چه کسانی مناسب است؟

باتوجه‌به محتوایی که برای این دوره در نظر گرفته شده است این دوره برای همه علاقه‌مندان به مباحث مالی و بازارهای مالی مفید و کاربردی خواهد بود. علاوه بر این افراد همه کسانی که در زمینه بورس و معاملات در بورس کالا فعالیت دارند نیز می‌توانند با شرکت در این دوره اطلاعات مفیدی به دست آوردند و سطح دانش و مهارت خود را با شرکت در این دوره افزایش دهند.

محتوایی که برای این دوره نظر گرفته شده است به‌گونه‌ای است که به هیچ پیش‌نیاز به خصوصی نیاز ندارد و با داشتن حداقل‌هایی از آشنایی با مفاهیم مربوط به بازارهای مالی، افراد می‌توانند در این دوره شرکت کرده و از مباحث ارائه شده استفاده کنند.

به طور مشخص گروه‌های زیر می‌توانند مخاطبان اصلی‌ این دوره باشند:

• کلیه فعالان بازارهای مالی و سرمایه‌گذاری
• علاقه‌مندان به ورود به سرمایه‌گذاری در بازارها و ابزارهای بورس کالای ایران
• علاقه‌مندان به بازارهای دوطرفه (ابزار مشتقه)
• علاقه‌مندان به بازارهای کالایی (فیزیکی)
• مدیران، تحلیلگران و کارشناسان نهادهای مالی و سرمایه‌گذاری
• مشاوران مالی و اقتصادی
• دانشجویان اقتصاد، مالی، حسابداری و…

منابع و الزاماتی که در این دوره مدنظر قرار داشته است:

منابع این دوره شامل منابع رایجی هستند که در زمینه آموزش بورس کالا مورداستفاده قرار داشته است. در کنار این موضوع الزامی که در برگزاری این دوره وجود دارد به اهمیت شناخت بازارهای مالی و بورس کالا برای فعالین این حوزه مربوط می‌شود. به‌این‌ترتیب با شرکت در این دوره فعالین این حوزه می‌توانند با شناختی بهتر و دقیق‌تر به فعالیت در بورس کالا مشغول شوند.

انواع معاملات بازار بورس کالا

در این مطلب قصد داریم شما را با انواع معاملات بازار بورس کالا که شامل بازار فرعی، بازار کالاهای فیزیکی، بازار مشتقه و بازار مالی می‌شود، آشنا کنیم.

بسیاری از افراد درک روشنی از بازار بورس کالا ندارند و نمی‌دانند که بورس کالا چیست؟ در واقع بورس کالای ایران ( Iran Mercantile Exchange ) به داد و ستد نقد، نسیه و سلف انواع محصولات صنعتی و کشاورزی در ایران می‌پردازد و راه‌اندازی معاملات ابزارهای مشتقه و به ویژه قراردادهای آتی را در برنامه‌های پیش روی خود دارد.

بورس کالای ایران در راســتای تحقق اهداف خود توانســته است علاوه بر توســعه قراردادهای نقد، نسیه و ســلف در بازار فیزیکی، ابزارهای متنوع دیگری را برای محصــولات مختلف طراحی و به بهره برداری برساند. هر ابزار با ویژگی‌های منحصر به فردی که دارا می باشد نیازهای بخشی از فعالان اقتصادی را پوشش می‌دهد.

برای شروع یک سرمایه‌گذاری دقیق و مطمئن ، شناخت کامل بخش‌های مختلف بازار ضروری است. بازارهای بورس ایران متشکل از بورس اوراق بهادار (معاملات سهام و سایر اوراق بهادار)، بورس کالا و بورس انرژی است.

انواع معاملات بورس کالای ایران

معاملات بورس کالای ایران در حال حاضر در قالب چهار گروه زیر که هر کدام از این قالب‌ها دارای ابزارهای خاص خود هستند، در حال انجام می‌باشد.

1. بازار کالاهای فیزیکی

یکی از بازارهای بسیار مهم بورس کالا بازار فیزیکی آن است. ماهیت این بازار از حیث تحویل کالا شبیه به بازار سنتی است؛ البته با این تفاوت که قوانین و سازوکارهای مخصوص و مشخص خود انواع معاملات در بورس را دارد. معاملات کالای فیزیکی در بورس کالای ایران به روش مزایده انجام می‌شود. مزایده یا حراج به نوعی از معامله گفته می‌شود که در ابتدا فروشنده حداقل قیمتی را که حاضر است کالای خود را بفروشد اعلام می‌کند. سپس خریداران در صورت تمایل، قیمتی بالاتر از انواع معاملات در بورس قیمت نهایی را جهت خرید پیشنهاد می‌کنند. در نهایت کالا به پیشنهاد دهنده بالاترین قیمت فروخته می‌شود. در واقع حراج، سازوکاری برای دادوستد کالا بر پایه انطباق سفارش‌های خرید و فروش مشتریان با در نظر گرفتن اولویت قیمت و زمان است.

انواع قراردادهای مورد معامله در بازار فیزیکی:

• قرارداد نقدی: قراردادی است که طی آن پرداخت بهای کالای مورد معامله و تحویل آن در هنگام معامله انجام می‌شود.
• قرارداد نسیه: قراردادی است که طی آن کالا در هنگام معامله تحویل و بهای آن در تاریخ سررسید پرداخت می‌گردد.
• قرارداد سلف: قراردادی است که طی آن کالا با قیمت معین در زمانی مشخص در آینده تحویل گردیده و بهای آن در هنگام معامله پرداخت می‌گردد.

معاملات در بازار فیزیکی در دو رینگ داخلی و صادراتی صورت می پذیرد.

• رینگ داخلی عبارت است از جلسه معاملاتی بورس برای معامله انواع معاملات در بورس کالاهایی که مقصد آن‌ها صرفاً بازار هدف داخل ایران است.
• رینگ صادراتی عبارت است از جلسه معاملاتی بورس برای معامله کالاهایی که مقصد آن‌ها صرفاً بازار هدف بین‌المللی است.

2. بازار فرعی

در این بازار کالاهایی که به دلایلی نظیر عدم تداوم عرضه، نیاز به بازدید حضوری کالا جهت احراز کمیت و یا کیفیت توسط متقاضی خرید، قابل اتکا نبودن نرخ کشف شده در بورس به واسطه سهم پایین معامله در بورس نسبت به کل بازار محصول و درخواست تسویه خارج از پایاپای معامله توسط عرضه‌کننده امکان‌پذیرش و معامله در بازار فیزیکی را ندارند قابل پذیرش و معامله می‌باشد و همانند بازار فیزیکی امکان معامله انواع قراردادها در دو رینگ داخلی و صادراتی بر روی سه دسته محصولات صنعتی و معدنی، فراورده‌های نفتی و پتروشیمی و محصولات کشاورزی وجود دارد.

یا به بیانی ساده‌تر، کالاهایی که امکان عرضه در بازار فرعی را دارند آن‌هایی هستند که معمولا شرایط عرضه در بازار فیزیکی را ندارند. برای مثال محصولاتی از قبیل: فولاد، ضایعات، پلیمر، شیمیایی، روی، مواد معدنی، سولفات، آهک، صنعتی، مس و اموال غیرمنقول، شامل املاک و مستقلات اداری تجاری مسکونی و اراضی کشاورزی.

3. بازار مشتقه

این بازار شامل معاملات قراردادهای آتی و اختیار معامله می‌باشد:

• قرارداد آتی: فروشنده متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الان تعیین می‌کنند بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود، آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند و برای جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، طرفین به صورت شرط ضمن عقد متعهد می‌شوند مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بورس بگذارند و متعهد می‌شوند متناسب با تغییرات قیمت آتی، وجه تضمین را تعدیل کنند و اتاق پایاپای از طرف آنان وکالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را در اختیار دیگری قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسید با هم تسویه کنند. مشخصات این قرارداد بر روی یک دارایی مشخص، یکسان می‌باشد و توسط بورس پیشنهاد و به تصویب هیئت پذیرش می‌رسد.
• قرارداد اختیار معامله: تفاوت این اوراق با معاملات آتی در این است که در قرارداد آتی دو طرف متعهد به خرید و فروش دارایی در سررسید هستند اما در این اوراق یک نفر متعهد است (فروشنده اختیار که پول آن را گرفته‌است) و دیگری دارای اختیار (خریدار اختیار که پول آن را به فروشنده داده است). فروشنده اوراق متعهد می‌شود در صورت درخواست خریدار، تعداد مشخصی از دارایی پایه را به قیمت اعمال (قیمت معین معامله در آینده که الان تعیین شده‌است) معامله کند. برای جلوگیری از امتناع فروشنده اختیار از انجام تعهدش، فروشنده مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بورس قرار می‌دهد و متناسب با تغییرات قیمت اوراق اختیار معامله، آن را تعدیل کند. اوراق اختیار در بازار ثانویه قابل خرید و فروش می‌باشند. اوراق اختیار معامله می‌تواند به دو نوع اختیار فروش یا اختیارخرید تقسیم گردد. در اختیار خرید، خریدار حق خرید یک کالا را در آینده از فروشنده اختیار دارد و فروشنده اختیار متعهد است در صورت درخواست خریدار کالا را به قیمت توافق شده به او بفروشد. در اختیار فروش، خریدار حق فروش یک کالا را در آینده به فروشنده اختیار دارد و فروشنده اختیار متعهد است در صورت درخواست خریدار کالا را به قیمت توافق شده از او بخرد.

4. بازار مالی

• قرارداد سلف موازی استاندارد: فروشنده کالا در قالب این اوراق، همانند قرارداد سلف بهای کالایی را که در آینده تحویل خواهد داد، به صورت نقد دریافت می‌کند. این اوراق برخلاف قرارداد سلف، بازار ثانویه دارد و دارنده اوراق می‌تواند قبل از سررسید این اوراق را در بورس به فروش برساند.
• گواهی سپرده کالایی: گواهی سپرده کالایی ورقه بهاداری است که موید مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی کالای سپرده شده به انواع معاملات در بورس انواع معاملات در بورس انبار پذیرش شده در بورس کالا است و پشتوانه آن قبض انبار صادر شده توسط انباردار است. انباردار پس از ارزیابی کمی و کیفی کالای مشتری برای وی قبض انبار صادر می‌نماید. مشتری با سپرده کردن این قبض نزد اتاق پایاپای، می‌تواند این گواهی سپرده کالایی را که انواع معاملات در بورس به پشتوانه قبض انبار صادر می‌شود در بازار ثانویه معامله نماید. مالک گواهی در طول مهلت نگهداری کالا، هر زمان که خواست می‌تواند به انبار مراجعه و کالا را از انبار تحویل گیرد.
• صندوق سرمایه‌گذاری کالایی: صندوق کالایی با جذب سرمایه از طریق فروش واحدهای سرمایه‌گذاری، انواع معاملات در بورس منابع جذب شده را بر روی اوراق‌بهادار مبتنی بر کالا سرمایه‌گذاری می‌کند. صندوق کالایی به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد که به جای خرید و نگهداری کالای مورد نظر و تحمل هزینه‌های حمل و نقل، انبارداری و خسارت‌های احتمالی آن، اوراق این صندوق‌ها را خریداری نمایند. به عبارت دیگر، این صندوق‌ها بخش قابل ملاحظه‌ای از وجوه گردآوری شده خود را به سرمایه‌گذاری در کالایی خاص اختصاص می‌دهند و علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری در آن کالای خاص اقدام به خرید واحدهای این صندوق‌ها می‌کنند.

ساختار کلی بازارهای بورس کالای ایران

به صورت کلی ساختار کلی بازارهای بورس ایران در 4 قالبی که عنوان شد دسته‌بندی می‌شوند. هر کدام از این بازارها مجموعه‌ای از محصولات و کالاهای خاصی را دربرداشته و متناسب آن هدف کلی و تعریف شده‌ای را دارا می‌باشند؛ که توضیح داده شد.

انواع محصولات معامله شده در بورس کالای ایران

آشنایی با اصول و ساختارهای اولیه بورس یقیناً یکی از ملزومات اولیه مشارکت فعالان حوزه اقتصادی در این بازار نوپا محسوب می‌شود. از این‌رو به جهت اهمیت آشنایی هرچه بیشتر شما با محصولات پذیرفته شده در بورس کالا اقدام به انتشار لیست مربوط به محصولات پذیرفته شده کردیم که به تفکیک در زیر می‌آید:

معاملات عمده در بورس چیست؟

معاملات در بازار اوراق بهادار به سه گروه زیر تقسیم می‌شوند:

معاملات عمده بورس

در معاملات عمده و بلوک، حجم قابل توجهی از سهام شرکت، معامله می‌شود. قیمت سهام این نوع از معاملات، معمولأ از معاملات خرد بالاتر است و سازوکار انجام معامله و تسویه نیز، متفاوت با معاملات خرد است. معاملات عمده در بورس اوراق بهادار به دو روش زیر انجام می‌شود:

1. عرضه عمده سهام از طریق کارگزاران به روش معمول معاملات
2. عرضه به صورت بلوک و خارج از سیستم معاملات عادی

براساس روش عرضه عمده سهام از طریق کارگزاران،‌ حجم بالایی از یک سهم توسط سهامدار مالک آن عرضه می‌شود و در روش عدم قبل از عرضه، بین خریدار و فروشنده توافق‌هایی صورت می‌گیرد. این توافق‌ها درخصوص حجم معامله، قیمت سهام و زمان انجام معامله حاصل می‌شود و سپس معامله از طریق شبکه کارگزار صورت می‌پذیرد.

در روش اول، به طور معمول، پس از عرضه، قیمت سهام کاهش می‌یابد زیرا هنگامی که عرضه سهام افزایش یابد، خریداران برای پایین آوردن قیمت، تقاضای خود را کاهش می‌دهند و فروشنده ناگزیر است قیمت را کاهش دهد، اما ممکن است بازار توان جذب سهام را نیز داشته باشد که در این صورت قیمت سهم کاهش نخواهد یافت. همچنین اگر در زمان عرضه، اخبار خوبی از سهم منتشر شود، بازار بلافاصله آن را جذب خواهد کرد و در غیر این صورت افت قیمت ناشی از عرضه عمده، تداوم خواهد یافت.

اما در روش عرضه به صورت بلوک و خارج از سیستم معاملات عادی، خریداران به دنبال کسب کرسی مدیریت در شرکت هستند. به همین دلیل، سهام شرکت را می‌خرند و گاهی ممکن است به قیمتی بالاتر از قیمت معمولی سهام (قیمت روی تابلو) باشد. دلیل این افزایش قیمت، آن است که مالک عرضه‌کننده امتیازات شرکت را با فروش سهام آن از دست می‌دهد؛ بنابراین می‌خواهد امتیاز از دست رفته را با گران‌تر فروختن سهم، جبران نماید. بنابراین در این معاملات، هر دو طرف باید منتفع شوند، به این منظور باید مبلغ اضافه پرداخت‌شده برای خرید سهم با امتیاز به‌دست آمده برابری کند و گرنه خریدار یا فروشنده متضرر می‌شود. در ادامه، معامله عمده را بر اساس زمان تسویه بها به دو نوع زیر تقسیم می‌نماییم:

در معامله عمده عادی، مبادله طرفین، طی سه روز انجام می‌شود. اما در معامله عمده شرایطی، در حالی که انتقال سهام در زمان قطعیت معامله صورت می‌گیرد، پرداخت بخشی از بها، خارج از سازوکار بورس یا فرابورس و به‌صورت مدت‌دار صورت می‌پذیرد.

انواع معاملات در بورس

در بازار سرمایه دارایی‌های مختلفی خرید و فروش می‌شوند؛ بنابراین انواع معاملات در بازار وجود دارند که ‌سرمایه‌گذاران با توجه به شرایط خود از آن‌ها استفاده می‌کنند. پرداختن به این موضوع و آشنایی با انواع معاملات یک امر ضروری برای افراد فعال در بازار است. در این مقاله به معرفی انواع معاملات در بورس خواهیم پرداخت.

انواع معاملات در بازار سرمایه

سازمان بورس تهران قوانینی را برای هر کدام از معاملات تعیین کرده است و ‌سرمایه‌گذاران برای فعالیت در هر کدام از این معاملات، می بایست از این شرایط و قوانین پیروی کنند.

معاملات به سه نوع تقسیم می‌شوند که شامل:

• معاملات خرد
• معاملات عمده
• معاملات بلوکی

در ادامه به توضیح هر کدام این معاملات خواهیم پرداخت.

معاملات خرد

معاملات خرد، معاملات عادی است که توسط تمام افرادی که کد بورسی و حساب معاملاتی دارند، اجرا می‌شود. تغییر قیمت سهام در این معاملات با توجه به عرضه و تقاضا صورت می گیرد اما تنها در محدوده دامنه نوسان که توسط سازمان بورس تعیین شده است در نوسان است؛ اعمال این محدودیت در راستای یکی از مهمترین وظایف نهادهای ناظر، یعنی کنترل نوسان‌های غیر منطقی بازار به منظور کاهش تلاطم بازار، دستکاری قیمت‌ها و ضرر ‌سرمایه‌گذاران در اثر تصمیمات هیجانی است.

برای معامله‌گران در معاملات خرد محدودیت حجم نیز وجود دارد؛ به این صورت که آن‌ها می توانند درصد مشخصی از سهام را در بازه تعیین شده خریداری یا به فروش برساند. در معاملات خرد، ارزش معاملات و حجم نقدینگی بازار به سرمایه گذار در خرید و فروش سهام کمک می‌کند. همچنین در محاسباتی که با ارزش معاملات کل بازار در ارتباط است، ارزش معاملات خرد مبنی قرار می گیرد.

ارزش معاملات در بورس

ارزش معاملات، جمع ارزش کل معاملات انجام شده بر روی سهام شرکت‌ها، در یک معاملات است که نشان دهنده حجم نقدینگی موجود در بازار است و با تجزیه و تحلیل آن به زمان مناسب معامله سهام مشخص می‌شود.

بنابراین زمانی که ارزش کل معاملات بازار صعودی باشد، نقدینگی به آن وارد شده است؛ اما کاهش ارزش معاملات کل بازار خروج نقدینگی را نشان می‌دهد.

ارزش معاملات خرد بورس

ارزش معاملات خرد، از تفریق ارزش معاملات بلوکی با ارزش معاملات به دست می‌آید. همچنین، ارزش معاملات کل بازار با ضرب تعداد کل معاملات در حجم کل معاملات محاسبه می‌شود.

معاملات عمده

یکی از انواع معاملات در بورس، معاملات عمده است در آن حجم زیادی از سهام شرکت خرید و فروش می‌شود. یکی از ویژگی‌های این نوع معاملات نداشتن محدودیت دامنه نوسان قیمت و محدودیت حجمی است.

اگر معامله‌ای یکی از شرایط زیر داشته باشد شامل معاملات عمده است:

• تعداد سهامی که خرید و فروش میشود بیشتر از درصد مشخصی از کل سهام آن شرکت باشد.
• حجم معاملات، در یک بازه زمانی معینی، بیشتر از حجم کل معاملات بازار باشد.

معاملات عمده، در برنامه‌های آینده شرکت‌ها موثر است و معمولا زمانی اجرا می‌شود که مدیریت شرکت تمایل به تغییر دارد و افرادی که این معاملات را انتخاب می‌کنند، تمایل به مدیریت شرکت را دارند؛ بنابراین مهم است که تمام افراد در جریان این معاملات باشند.

معاملات عمده در بازار بورس به دو روش اجرا می‌شود:

در این روش، خریداران به دنبال به دست آوردن مدیریت شرکت هستند؛ بنابراین در بعضی از مواقع خرید سهام با قیمت بیشتری از قیمت تابلو انجام می‌شود. در واقع در این روش فروشنده امتیازات خود را به خریدار واگذار می‌کند که این امر منجر به عرضه گران‌تر سهم می‌شود تا خریدار و فروشنده هر دو سود کنند.

در این روش عرضه سهام مانند عرضه عادی و از طریق کارگزاران انجام می‌شود. فروشنده حجم زیادی از سهام خود را با استفاده از کارگزار عرضه می‌کند و با فروشنده در خصوص حجم، قیمت و زمان معامله به توافق می رسد.

جهت مطالعه اطلاعات معاملات عمده شرکت‌ها می بایست به قسمت معاملات عمده در سایت بورس اوراق بهادار تهران مراجعه کنید. همچنین، اطلاعات معاملات عمده شرکت‌های پذیرفته شده در فرابورس در قسمت اطلاعیه‌های فرابورس در سایت فرابورس ایران موجود است.

مزیت معاملات عمده در بورس

• سهامداران عمده وارد شرکت‌ها و هیات مدیره می‌شوند.
• امکان فروش به صورت نقدی و اقساطی که باعث سهولت در خصوصی‌سازی می‌شود.

معاملات بلوکی

معاملات بلوکی یکی دیگر از انواع معاملات در بورس است که در آن مانند معاملات عمده و نسبت به معاملات خرد، حجم بالاتری از سهم ، خرید و فروش می‌شود و شامل بخش عظیمی از اوراق بهادار است. معاملات بلوکی محدودیتی از نظر حجم و قیمت ندارند و معمولا با قیمت بیشتری از قیمت تابلو انجام می‌شود؛ پس از آن انتظار رشد قیمت بالا می رود که نشان دهنده سیگنال مثبتی است.

هدف از معاملات بلوکی عبارت است از:

• انتقال سهام شرکت به شخص حقوقی دیگر بدون تاثیر بزرگ بر قیمت سهم
• کاهش هزینه‌های معاملاتی
• افزایش کارایی بازار با بهبود نقدشوندگی
• امکان اجرای فرآیند تسویه وجوه معاملات خارج از اتاق پایاپای
• عدم تاثیر بر بازار خرد

این معاملات قبل از عرضه اطلاع رسانی نمی‌شوند و به صورت حراج ناپیوسته و هر پنج دقیقه یک بار انجام می‌شود.

حجم سفارش معاملات بلوک

• حجم سفارش می بایست ۵۰ برابر حجم سفارش در بازار عادی باشد.
• در بازار بورس معاملات با ارزش بیش از ۲۰ میلیارد ریال، انجام می‌شود.
• در بازار فرابورس، برای شرکت‌هایی که سرمایه پایه آن‌ها از ۱ میلیارد عدد کمتر یا مساوی باشد، حجم معاملات بلوکی بزرگتر یا مساوی یک و کمتر از ۵ درصد از سرمایه پایه شرکت است و برای شرکت‌هایی که سرمایه پایه آن‌ها از ۱ میلیارد عدد بیشتر باشد، حجم معامله ممکن است بزرگتر یا مساوی ۰.۵ و کمتر از ۱ درصد از سهام پایه باشد.

برای مشاهده معاملات بلوک باید در سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران به سهم‌هایی که عدد ۲ در کنار نامشان قرار دارد، توجه کرد؛ زیرا معاملات در بازار بلوکی در نمادی جدا از نماد معاملات عادی انجام می‌شود و خرید و فروش آن در محاسبات قیمت پایانی و شاخص‌های فرابورس تاثیری ندارد.

جهت اجرای معاملات بلوکی، فروشنده درخواست عرضه را از طریق کارگزار خود ارائه می‌کند. در صورت وجود خریدار و ثبت درخواست توسط کارگزار خریدار و پذیرش درخواست خرید به وسیله کارگزار فروشنده، درخواست به سیستم تایید ناظر ارسال شده و در سامانه ثبت می‌شود.

انواع معاملات در بورس

مقررات حاکم بر بورس ، انواع معاملات بورس را تعیین و در هر مورد تکالیف و تعهدات طرفین و کارگزاران آنها را مشخص کرده است. معاملات سهام در بورس به سه نوع عادی، عمده و بلوکی تقسیم و به شیوه حراج انجام می شود. خریدار و فروشنده ناگزیرند برای انجام این معاملات بورسی به کارگزار مراجعه نمایند.

۱-معاملات عادی (خرد)

معاملات عادی آن دسته از قراردادها هستند که در تمام روزهای کاری بورس به منظور خرید و فروش سهام منعقد می شوند. معامله خرد عنوانی است که معامله گران و فعالان بازار به این معاملات روزمره اطلاق می کنند و در مقررات چنین عنوانی به کار نرفته است. انجام معاملات عادی مشمول شرایط و مقررات مخصوص به خود می باشد.

الف. تعیین قیمت سهام در بورس

بر خلاف معامله سهام در خارج از بورس که بدون هیچ گونه محدودیتی انجام می شود، برای تعیین قیمت سهام در بورس قواعد محدود کننده ای وضع شده است. قیمت سهام در بورس بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می شود اما دامنه تغییر قیمت، دامنه محدودی است که به انواع معاملات در بورس پیشنهاد هیات مدیره بورس تعیین می شود و اصطلاحا دامنه نوسان روزانه قیمت نامیده می شود. به موجب بند ۱۸ ماده ۱ آئین نامه معاملات در بورس اوراق بهادار تهران مصوب 1385 شورای بورس، دامنه نوسان قیمت، پایین ترین تا بالاترین قیمتی است که در آن دامنه، طی یک یا چند جلسه رسمی معاملاتی بورس، قیمت می تواند نوسان داشته باشد.

ب. محدودیت حجمی و حجم مبنا در خرید سهام بورس

معیار دیگری که در تعیین قیمت سهام موثر می باشد، حجم مبنا است. حجم مبنا تعداد اوراق بهادار از یک نوع است که هر روز انواع معاملات در بورس باید مورد داد و ستد قرار گیرد تا کل درصد تغییر آن روز در تعیین قیمت روز بعد ملاک باشد . بورس بر اساس محاسبات ریاضی تعداد سهام هر شرکت که باید در هر روز کاری معامله شود تا قیمت سهام بر آن مبنا تعیین گردد را اعلام می کند. در تعیین حجم مبنا میزان سرمایه شرکت ها موثر است.

محدودیت حجمی محدودیت دیگری برای بر اصل آزادی قراردادها در معاملات بورس محسوب می شود به این معنی که هر شخص در زمان واحد حق خرید یا فروش بیش از درصد تعیین شده سهام در بورس را ندارد.

ج. پرداخت مبلغ و انتقال سهام در معاملات بورس

پس از وقوع معامله، بحث پرداخت ثمن و دریافت ثمن مطرح می شود.

ماده ۱۱ آیین نامه معاملات بدین منظور مدت سه روز کاری را تعیین کرده است. وجوه مربوط به سهام معامله شده در بورس همراه با انواع معاملات در بورس وکالت نامه فروش سهام و اصل سهام باید حداکثر تا ۷۲ ساعت از تاریخ معامله بین کارگزاران خریدار و فروشنده رد و بدل گردد. کارگزار فروشنده موظف است تشریفات مربوط به انتقال سهام معامله شده را ظرف ۷۲ ساعت (سه جلسه معاملاتی) از تاریخ معامله انجام داده و سهام را تحویل خریدار نماید.

نقض تعهد در معاملات خرد سهام بورس

اولین شرط مسئولیت قراردادی وجود پیمانی نافذ و الزام آور میان زیاندیده و خوانده دعوا است. هرجا که تعهد ناشی از قرارداد انجام نشود و اجرای مستقیم آن امکان نداشته باشد مسئولیت قراردادی مطرح است.

نقض تعهد در معاملات خرد سهام بورس در روابط خریدار و کارگزار قابل تصور است، به این صورت که ممکن است خریدار وجه را به موقع به کارگزار نپردازد یا اصلا پرداخت نکند.

در روابط بین فروشنده و کارگزار وضعیت بر عکس است یعنی ممکن است کارگزار وجه ناشی از معامله را به مشتری پرداخت نکند. در آراء صادره ملاحظه می شود هرگاه تقصیر کارگزار موجب ورود خسارت به مشتری شده باشد هیات داوری کارگزار را محکوم به جبران خسارت نموده و تعهدی یا تفریط وی مانند هر قرارداد نمایندگی دیگر موجب مسئولیت او شده است.

همچنین در روابط شرکت کارگزاری و سپرده گذاری نیز نقض تعهد و عدم پرداخت به موقع وجوه امکان پذیر است، موضوعی که تسویه معاملات را بسیار بیشتر با مشکل مواجه می کند. چرا که عدم ایفای تعهدات یک کارگزار بر کل پروسه تسویه در بازار اوراق بهادار تاثیر می گذارد و ضمانت اجراهای عادی برای پوشش خسارت ناشی از اقدام کارگزار کفایت نمی کند.

متاسفانه در روابط بین کارگزاران و مشتریان آنها در ایران، قرارداد جامعی که حدود حقوق و تعهدات طرفین را تبیین کند وجود ندارد. صرفا دستور خرید و فروش سهام و فرم هایی که بعضا ناقص و بسیار محدود هستند در روابط بین آنها حاکم است، موضوعی که نه منافع کارگزار را تامین می کند و نه منافع مشتری کارگزاری را، با این حال همین فرم های ناقص، نقش قرارداد را ایفا می کنند.

تنها قرارداد موجود قرارداد عضویت در صندوق تضمین است که در دستورالعمل صندوق تضمین تسویه معاملات بورس اوراق بهادار تهران پیش بینی شده است. هدف از تاسیس این صندوق جلوگیری از بروز بحران ناشی از نقض تعهدات یک عضو بوده است. در این دستورالعمل واژه نکول به جای نقض تعهد به کار رفته و اینگونه تعریف شده است: عدم پرداخت بدهی ناشی از معاملات اوراق بهادار در موعد مقرر در روز تسویه توسط اعضای پایاپای .اما از آنجا که هیچ محدودیت حجمی برای کارگزاران در معاملات سهام وجود ندارد لذا سقف تعهد آنها نامحدود است و صندوق توانایی جبران تمام این موارد را ندارد لذا در ماده ۴ دستورالعمل تضمین پیش بینی شده است که صندوق تضمین حداکثر تا سقف منابع قابل پرداخت خود و در چارچوب مفاد این دستورالعمل نسبت به پوشش نکول اعضا اقدام می نماید.

در صورت نکول عضو در شرایط زیر موضوع توسط شرکت سپرده گذاری مرکزی به مرجع رسیدگی به تخلفات ارجاع می شود:

• در صورتی که تامین بدهی نکول شده عضو، بر اساس دستورالعمل از محل منابع صندوق تضمین ممکن نباشد.
• در صورتی که بدهی نکول شده عضو بر اساس دستور العمل از محل منابع صندوق پرداخت شده لکن عضو نکول کرده در مهلت های مقرر نسبت به باز پرداخت آن به همراه جریمه تاخیر مربوطه به صندوق تضمین خودداری نماید.
• در صورتی که عضو، در یک دوره سه ماهه مرتکب نکول بیش از یک روز کاری شود.

شرکت سپرده گذاری مرکزی جهت وصول مطالبات صندوق تضمین از هر عضو نسبت به طرح دعوی از مجرای کمیته سازش و هیات داوری اقدام می نماید.

۲-معاملات عمده

در بورس تهران معاملات عمده بر اساس تعداد سهام موضوع معامله و سرمایه شرکت تعیین می شوند. مطابق بند ۱۹ ماده ۱ دستورالعمل اجرایی نحوه انجام معاملات در بورس اوراق بهادار تهران :(( معامله عمده ، معامله ای است که تعداد سهام یا حق تقدم قابل معامله در آن، در شرکت هایی که سهام پایه آنها بیش از سه میلیارد عدد است، بزرگتر یا مساوی ۵ درصد باشد.)) به عبارتی با توجه به مبلغ اسمی سهام که صد تومان است در شرکت هایی با سرمایه بیش از سیصد میلیارد تومان، معامله بیشتر از یک درصد سهام و در شرکت هایی با سرمایه مساوی یا کمتر از سیصد میلیارد تومان، معامله بیش از ۵ درصد سهام شرکت در زمره معاملات عمده تلقی می شود. در معاملات عمده دامنه نوسان قیمت و محدودیت حجمی اعمال نمی شود.

بنابراین در معاملات عمده باید حداقل یکی از شرایط زیر وجود داشته باشد:

• تعداد سهام مورد معامله، از کل سهام آن شرکت به میزان معینی بیشتر باشد؛
• حجم معاملات آن، طی یک دوره معین از کل حجم معاملات بازار بیشتر باشد.

دلیل وضع مقررات خاص برای معاملات عمده، اهمیتی است که عمدتا معامله این تعداد سهام در برنامه کسب و کار شرکت و در نتیجه تصمیم سرمایه گذاران و قیمت سهام دارد. نوعا معاملات این میزان سهام توسط اشخاصی صورت می گیرد که قصد انواع معاملات در بورس مدیریت شرکت را داشته باشند.

بنابراین با توجه به تاثیر این معاملات نه تنها همه سهامداران باید از چنین معاملاتی مطلع باشند بلکه شرایط رقابت برای تصاحب آن و قیمت معامله با معاملات عادی نیز بایستی تفاوت داشته باشد.

معاملات عمده به دو نوع معاملات عمده ی عادی و معاملات شرایطی تقسیم می شوند؛ در نوع معاملات عادی، نقل و انتقال ثمن و سهام در مدت ۳ روز کاری انجام می شود، اما در معاملات عمده شرایطی، خارج از ساز و کار بورس و یا فرابورس، پرداخت بخشی از وجه به صورت مدت دار انجام می شود.

عدم ایفای تعهدات در معاملات عمده سهام بورس

نحوه ورود خسارت و جبران آن در معاملات عمده با معاملات خرد متفاوت است. این خسارت در سه مرحله قابل تصور است:

۱- نقض تعهد فروشنده پس از انتشار اطلاعیه معامله عمده و قبل از تعیین برنده معامله؛

۲- نقض تعهد خریدار پس از برنده شدن در رقابت و پیش از قطعیت معامله؛

۳- نقض تعهد فروشنده پس از تعیین برنده رقابت و پیش از قطعیت معامله.

نقض تعهد در معاملات بورسی علاوه بر ضمانت اجراهای حقوقی دارای ضمانت اجرای انضباطی نیز می باشد.

۳. معاملات بلوکی

سفارشی که برای خرید یا فروش بخش بزرگی از یک نوع اوراق بهادار ثبت می گردد، معامله ی بلوکی نامیده می شود. در معاملات بلوکی نیز درست مانند معاملات عمده، قواعد مربوط به محدودیت حجمی و محدودیت قیمتی رعایت نمی شود.

در ایران یک بازار مجزا برای انجام معاملات بلوکی ایجاد شده که به آن بازار بلوک گفته می شود و ساعت شروع و پایان و طول هر جلسه معاملاتی در آن مانند بازار عادی می باشد. به طور معمول، سرمایه گذاران حقوقی وارد معاملات بلوکی می شوند. در معاملات بلوکی، سرمایه گذاران می توانند سهام و حق انواع معاملات در بورس تقدم قابل معامله ی بورسی را در شرایطی که حجم آن حداقل ۵۰ برابر محدودیت حجم سفارش در بازار عادی و یا ارزش معامله ای آن معادل ۲۰ میلیارد باشد را در این بازار معامله کنند؛ البته در شرایطی که این پیشنهاد مشمول نصاب های معامله عمده نباشد.